صنایع دستی در ایران و سراسر دنیا قدمتی به اندازه پیدایش تمدن‌ها دارد. در واقع همان ساخته‌های اولیه دست بشر که شامل لوازم سنگی و چوبی از جمله تیر، چاقو، تبر و… می‌شود را می‌توان اولین صنایع دستی تاریخ دانست. کشورهای بسیاری در تولید صنایع دستی در سراسر دنیا زبان زد هستند و چین، هند و ایران از جمله شناخته شده‌ترین کشورها در تولید صنایع دستی به شمار می‌روند.
شرایطی چون جغرافیای خاص ایران و تمدن و فرهنگ غنی این آب و خاک دلیل اصلی درخشان بودن صنایع دستی ایران در تمام دنیا است. صنایع دستی اصیل ایرانی از جمله کار با فلزات، سفالگری و نساجی از شناخته شده‌ترین هنرهای دستی در دنیا محسوب می‌شوند. ما در این مقاله به تاریخچه صنایع دستی ایران از گذشته تا به امروز می‌پردازیم.
نگاهی به صنایع دستی در تاریخ ایران
صنایع دستی در ایران در دوره‌های مختلفی از تاریخ مورد توجه قرار دارد. همان طور که اشاره کردیم، صنایع دستی در ایران قدمتی به اندازه پیدایش تمدن ایران باستان دارد. بنابراین می‌توان دوره‌های تاریخی صنایع دستی ایران را به این شکل طبقه‌بندی کرد:
1.صنایع دستی عصر حجر
در واقع باید گفت صنایع دستی عصر حجر در ایران به تمام لوازم و ساخته‌های دست بشر در دوره پارینه سنگی می‌پردازد که عموما شامل ادوات کشاورزی، فلزکاری، سفالگری و امثال آن می‌شود. اکثر این صنایع دستی به تمدن ایلام و مادها تعلق دارد.
2. صنایع دستی دوره هخامنشی تا ساسانی
صنایع دستی دوره هخامنشی تا ساسانی ظرافت و زیبایی بیشتری ارائه می‌کند و تندیس‌ها و سردیس‌های سنگی از مشهورترین صنایع دستی سنگتراشی در این دوران به شمار می‌روند. ضمن این که ساخت انواع زیورآلات با فلزاتی چون نقره، طلا، مس و برنز نیز در این دوره مشاهده می‌شود. در دوره اشکانی مسکوکات فلزی و قلاب دوزی‌ها و پارچه بافی‌ها و همچنین زیورآلات بسیار زیبا عمده صنایع دستی این دوره را شامل می‌شود.
هنر و معماری در دوره ساسانی در ایران به اوج خود رسیده است و در کنار توسعه انواع صنایع دستی یاد شده در دوره‌های گذشته، اولین کاشی‌های لعابی نیز در این دوره ساخته شده اند. هنرهایی چون قالی بافی، مطلاکاری، حکاکی، قلمزنی، میناکاری و… نیز در این دوره به شکوفایی مثال زدنی رسیده اند.
3. تاریخچه صنایع دستی اسلامی
با ظهور دین اسلام بعد از دوره ساسانی شکل صنایع دستی در ایران دگرگونه شد. بافت قالی‌های نفیس در ایران رواج پیدا کرد ضمن این که در دوره سلجوقی نیز پیدایش هنر تذهیت و خوش‌نویسی نیز، صنایع دستی ایران را وارد فاز جدیدی کرد. صنایع دستی در این دوره شکل لوکس‌تر و نفیس‌تری پیدا کردند و هنرهای سفالگری، کاشی، قلمزنی و قالی بافی به شکل غیرقابل باوری توسعه یافتند.
4. صنایع دستی در عصر معاصر
انواع فلزات، سفال و فرش را می‌توان از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران دانست. صنایع دستی در عصر معاصر از دوره صفوی تا قاجاریه رشد چشمگیری داشت و بیشتر آثار نفیس به جا مانده از صنایع دستی نفیس در ایران به دوره صفوی تا قاجاریه باز می‌گردد. در تاریخچه صنایع دستی اصفهان و خراسان، نمونه‌های قابل توجهی از صنایع دستی را می‌توان یافت که مهمترین آن‌ها فیروزه کوبی است.
درخشان‌ترین شهرها در زمینه تولید صنایع دستی در ایران
تقریبا می‌توان گفت همه شهرهای ایران صنایع دستی فرهنگی و بومی دارند و کمتر شهری را می‌توان یافت که هیچ اثری از ذوق و قریحه هنری در صنایع دستی آن مشاهده نشود. در واقع تولید صنایع دستی در ایران از سبدبافی و حصیر بافی در شمال تا سوزن دوزی در جنوب، از طلادوزی در شرق تا سفالگری در غرب امتداد یافته است. با این حال برخی شهرها در تولید صنایع دستی پرآوازه‌تر از سایرین به نظر می‌رسند و دارای شهرت جهانی هستند. درخشان‌ترین شهرها در تولید صنایع دستی در ایران را می‌توان به این شهر خلاصه کرد:
1. صنایع دستی اصفهان
تولید مهمترین صنایع دستی به دوران قاجاریه و صفویه باز می‌گرد. در این دوره، اصفهان پایتخت ایران بوده و از جمله مراکز فرهنگی و اقتصادی به شمار می‌رفته است. صنایع دستی اصفهان در این دوره توسعه چشمگیری یافت و به اوج رسید. مهمترین صنایع دستی اصفهان شامل فرش‌بافی، کاشی‌کاری، معرق کاری، خاتم کاری، میناکاری، مس وپرداز می‌شود که قدمتی به اندازه تاریخ تمدن بشر دارد. هنر صنایع دستی در اصفهان تأثیرات زیادی از فرهنگ‌های مختلف از جمله فرهنگ هخامنشی، یونانی، سلوکی، رومی، عرب و مغول گرفته است. به این ترتیب می‌توان اصفهان را یکی از اصلی‌ترین و مهمترین شهرهای تولیدکننده صنایع دستی نفیس در ایران دانست.
صنایع دستی اصفهان از نظر اقتصادی و فرهنگی نیز در سطح کشور مورد اهمیت قرار دارد. این صنایع دستی به اندازه‌ای زیبا، ظریف، جذاب و هنرمندانه هستند که در سطح جهانی شناخته شده و در نتیجه از نظر اقتصادی مورد توجه قرار دارند.
صنایع دستی اصفهان بازار فروش گسترده‌ای در سراسر دنیا دارند و یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد شهر به شمار می‌روند. تولید و فروش محصولات صنایع دستی از جمله قالی، میناکاری، مس‌کاری، معرق کاری، خاتم کاری و … به دلیل کیفیت بالا، زیبایی و قیمت مناسب همواره مورد توجه گردشگران و علاقمندان به صنایع دستی در ایران و خارج از کشور قرار داشته است. ضمن این که صنایع دستی اصفهان را می‌توان یک سفیر فرهنگی قوی برای معرفی فرهنگ غنی این آب و خاک دانست.
2. صنایع دستی یزد
یزد از جمله قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که به ثبت سازمان میراث جهانی نیز رسیده است و از شهرهای پیش رو در زمینه‌های فرهنگی و هنری در ایران به شمار می‌رود. قدمت تولید صنایع دستی در این شهر به هزاران سال می‌رسد و همچنان نیز هنرمندان یزدی در تولید انواع صنایع دستی از جمله انواع ترمه دوزی، ساخت ظروف مسی، سرامیک، قالی و زیلوهای دست بافت شهرت دارند.
3. صنایع دستی همدان
همدان نیز یکی دیگر از شهرهای قدیمی ایران است که مهد پیدایش تاریخ و تمدن ایران به شمار می‌رود. بخش مهمی از صنایع دستی سفالگری ایران در شهر همدان تهیه و تولید می‌شود و سفال لاله جین از شهرت جهانی برخوردار است. در کنار سفالگری تولید صنایع دستی دیگری مثل کاشی هفت رنگ، شیشه‌گری و ساخت ادوات و آلات موسیقی و ساز نیز در همدان رونق بسیاری دارد.
4. صنایع دستی شیراز
شیراز شهر عشق و هنر نام دارد و در کنار شهرت شعرایی که این شهر به عرصه هنر معرفی کرده است صنایع دستی چون خاتم کاری روی اشیای چوبی و فلزی مختلف، شیشه گری، قالی بافی و منبت کاری و… نیز از جمله صنایع دستی مشهور شیراز به شمار می‌روند.
تاریخچه صنایع دستی در اصفهان از دیروز تا امروز
اصفهان در مرکز فلات ایران واقع شده است و یکی از مهمترین مراکز تولید صنایع دستی در ایران شناخته می‌شود. تاریخچه صنایع دستی در این شهر قدمتی هزاران‌ساله دارد و در دوره‌های مختلف تاریخی تحولات و تغییرات بسیاری را شاهد بوده است. تاریخچه صنایع دستی اصفهان را می‌توان از دوران قبل از اسلام تا تاریخ معاصر طبقه‌بندی کرده و مورد توجه قرار داد:
- دوران قبل از اسلام : طبق آنچه از آثار باستانی این منطقه به دست آمده است صنایع دستی اصفهان در دوران شامل هنر قالی بافی، جاجیم بافی و حصیربافی بوده است.
- دوران اسلامی : در دوره اسلامی، با توسعه تجارت در اصفهان، صنایع دستی این شهر نیز توسعه یافت و در این دوره صنایعی همچون قالی بافی، جاجیم بافی، پته دوزی، تراشکاری و معرق کاری بیشترین رواج را در میان مردم اصفهان داشته است.
- دوره صفوی : در دوره صفوی با توجه به این که اصفهان پایتخت ایران بوده است صنایع دستی از منظر اقتصادی بسیار مورد توجه قرار داشته و در این دوره صنایعی همچون قالی بافی، جاجیم بافی، پته دوزی، کاشی کاری، معرق کاری، روبان دوزی، مینا کاری و جلویی بافی به شکل قابل توجهی توسعه یافت.
- دوره قاجار : در دوره قاجار، به دلیل افزایش تجارت و تقاضا اوج شکوفایی تولید صنایع دستی در اصفهان را شاهد هستیم. در این دوره بازارهای بزرگی در اصفهان تاسیس شدند. صنایعی همچون قالی بافی، جاجیم بافی، پته دوزی، میناکاری، معرق کاری، کاشی کاری، کمربند دوزی و جلویی بافی در دوره قاجار به اوج قدرت رسیدند.
- دوره پهلوی : در دوره پهلوی، تحولات عظیمی در صنایع دستی اصفهان به وقوع پیوست. با روی کار آمدن صنایع بزرگ مانند نساجی، گلیم بافی و جاجیم بافی در این دوره صنایع دستی اصفهان رونق بسیاری گرفت.
با ورود صنایع بزرگ در دوره معاصر، صنایع دستی اصفهان نیز دوران اوج خود را پشت سر گذاشت. اما برخی از صنایع خاص همچنان در این شهر در اوج قدرت قرار دارند، صنایعی چون قالیبافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، چرم دوزی، نمد مالی، فیروزه کوبی، قلم زنی، معرق کاری، منبت کاری، خاتم کاری و… همچنان طرفداران خود را داشته و از جمله پرفروش‌ترین صنایع دستی اصفهان به شمار می‌روند. مهمترین صنایع دستی حال حاضر اصفهان عبارتند از:
قالی بافی
قالی بافی در اصفهان همچنان یکی از پررنگ‌ترین و بهترین صنایع دستی اصفهان به شمار می‌رود. قالی‌های بافته شده در این شهر، با رنگ‌ها و طرح‌های خاص خود، از جمله بهترین قالی‌های ایران محسوب می‌شوند.
سفالگری
سفالگری و تولید ظروف سفالی نیز از صنایع دستی مهم در اصفهان است. سفالگران اصفهانی با استفاده از طرح‌ها و الگوهای خاص، ظروف و دکوراسیون‌هایی زیبا و باکیفیت تولید می‌کنند.
نگین کاری
تولید جواهرات و زیورآلات با استفاده از نگین‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی از دیگرصنایع دستی مهم اصفهان به شمار می‌رود. نگین‌کاران اصفهان با استفاده از تکنیک‌های خاص جواهرات شگفت‌انگیزی تولید می‌کنند.
منبت کاری
منبت کاری شناخته شده‌ترین و پر رونق‌ترین صنایع دستی این شهر است. در این صنعت چشم نواز با استفاده از چوب و تزئینات، ظروف دکوراتیو زیبا و باکیفیتی تولید می‌شود.
مینا کاری
مینا کاری نیز از صنایع قدیمی و مرغوب شناخته شده اصفهان به شمار می‌رود. در این صنعت ترکیبی از رنگ‌های سیاه و سفید و رنگ‌های شاد برای تولیدات مختلف به کار برده می‌شود و با استفاده از موادی نظیر مس و نقره، طرح‌های گوناگونی را بر روی سطوح مختلفی از جمله ظروف، صندوق‌ها و سینی‌ها نقش برجسته می‌اندازند.
خاتم کاری
امکان ندارد که اسم خاتم کاری بدون نام اصفهان در فهرست صنایع دستی ایران قرار گیرد. در خاتم کاری با استفاده از مترییال گرانبهایی چون نظیر فلزات گرانبها و الماس، نگین‌ها و گوه‌های قیمتی، طرح‌های متنوعی بر روی سطوح مختلف مثل حلقه‌ها، دستبندها و گوشواره‌ها ایجاد می‌شود. خاتم کاری به دلیل دقت بالا و زیبایی ظاهری چشم نواز به عنوان یکی از صنایع دستی مرغوب اصفهان شناخته می‌شود.
فیروزه کوبی
این صنعت یک صنعت تقریبا جدید به شمار می‌رود که در دوره صفویه بسیار شناخته شده بود و به تولید جواهرات با استفاده از فیروزه، عقیق و لعل می‌پرداخت. به مرور زمان این صنعت در اصفهان توسعه یافته و اصفهان را یکی از قطب‌های برجسته فیروزه کوبی ایران تبدیل کرد.
جمع‌بندی و نتیجه گیری
ایران مهد هنر و تمدن به شمار می‌رود و به همین دلیل است که صنایع دستی از جمله مهمترین تولیدات ایران است که دارای شهرت جهانی بوده و از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است. در بسیاری از شهرهای ایران صنایع دستی متفاوتی با توجه به متریال و مواد اولیه موجود در آن خطه و با توجه به موقعیت اقلیمی آن تولید می‌شود. با این حال تعداد اندکی از شهرهای ایران در تولید صنایع دستی صاحب نام در عرصه بین الملل هستند. شناخته شده‌ترین شهر ایران از نظر تولید صنایع دستی با کیفیت اصفهان است که ما در این مقاله به بررسی صنایع دستی اصفهان در دوره‌های مختلف تاریخی پرداختیم.
پر تکرار‌ترین سوالات
1. آیا می‌توان اصفهان را قطب صنایع دستی ایران نامید؟
بله در ایران شهرهای بسیاری دارای صنایع دستی مهم و زیبا هستند که برخی از آن‌ها در سازمان میراث فرهنگی جهانی ثبت شده است. یزد، شیراز، مشهد، شهرهایی از خراسان شمالی، بلوچستان و… شهرهایی هستند که نام آن‌ها در کنار اصفهان قرار می‌گیرد.
2. مشهورترین صنایع دستی اصفهان کدام است؟
اصفهان شهری است که هنر و صنعت در آن در هم آمیخته است. تعداد صنایع دستی مشهور و پرطرفدار این شهر بسیار زیاد است اما قالی بافی، خاتم کاری، منبت کاری و فیروزه کوبی از جمله شناخته شده‌ترین صنایع دستی اصفهان به شمار می‌روند.
3. آیا صنایع دستی در اصفهان شهرت جهانی دارد؟
بله، بسیاری از صنایع دستی اصفهان به لحاظ هنری و زیباشناسی از جمله بهترین آثار و صنایع دستی در دنیا به شمار می‌روند و همچنین استادان و هنرمندان بزرگ و مشهور اصفهانی سبب شده‌اند که علاقمندان به صنایع دستی در سراسر دنیا از تولیدات این شهر استقبال کنند.
